مجسمه‌سازی یکی از هنرهای قدیمی و پرطرفدار در تاریخ بشر است از زمان‌های قدیم انسانها با استفاده از مواد مختلفی مانند سنگ، چوب و فلز مجسمه‌هایی را خلق کرده‌اند که هر کدام داستانی را روایت می‌کنند. اما ممکن است سوالاتی درباره‌ی حلال یا حرام بودن ساخت مجسمه‌ها به وجود آمده است در این مقاله به بررسی این موضوع می‌پردازیم و نظرات مراجع تقلید ایران در مورد ساخت مجسمه جویا شده ایم با روز مگ همراه باشید.
آنچه در این مقاله می‌خوانید
تاریخچه مجسمه‌سازی
مجسمه‌سازی به عنوان یک هنر، ریشه‌های عمیقی در تاریخ بشر دارد از مجسمه‌های باستانی مصر و یونان گرفته تا مجسمه‌های مدرن این هنر همواره در فرهنگ‌های مختلف وجود داشته است مجسمه‌ها نه تنها به عنوان آثار هنری بلکه به عنوان نمادهایی از باورها و اعتقادات فرهنگی نیز شناخته می‌شوند.
دیدگاه‌های مراجع تقلید درباره مجسمه‌سازی
در دین اسلام نظرات مختلفی درباره‌ی ساخت مجسمه وجود دارد برخی از علما بر این باورند که ساخت مجسمه‌هایی که به شکل انسان یا حیوان هستند حرام است این دیدگاه به دلیل احادیثی است که در آنها به ممنوعیت تصویرگری و مجسمه‌سازی اشاره شده است.
حکم مجسمه سازی رهبری (آیت‌الله سید علی خامنه‌ای)
حکم مجسمه سازی رهبری در مورد مجسمه سازی به شرح زیر است :
تصویر که شامل نقاشی و مجسّمه‌سازی می‌شود یکی از مباحث مطرح در زمان ماست که با توجه به ذی روح بودن یا نبودن آن، به چهار دسته تقسیم می‌شود.
- تصویر مجسّم و جاندار باشد.
- مجسّم، ولی غیر جاندار باشد.
- غیر مجسّم و جاندار باشد؛ مثل نقاشی انسان و حیوان.
- غیر مجسّم و غیر جاندار باشد؛ مثل نقش درخت و امثال آن.
حلیّت صورت چهارم واضح است.
ساخت، حفظ و خرید و فروش تصویر جاندار
تصویر، اعمّ از مجسّم و غیر مجسّم فی نفسه، حرمتی ندارد، مگر آنکه با ملازماتی که ممنوع است، همراه باشد که به خاطر این ملازمات حرام خواهد شد؛ مانند تصویریکه ممکن است انسان را با خطر کفر و شرک مواجه کند یا صُوَری که در آن تهتّر جنسی وجود دارد؛ مثل تصاویر زنان و مردان عریان.
مسئله
- ۱. مجسمه‌سازی و نقاشی، حتی از حیوان یا انسان با هیئت کامل به خودی خود حرام نیست؛ مگر اینکه فرهنگ ضد دینی را ترویج کند.
- ۲. مرمت و بازسازی تابلوهای هنری حتی اگر مربوط به سایر ادیان، مثل مسیحیت و… یا مشتمل بر نقش حضرت عیسی و مریم (ع) باشد، جایز است؛ به شرط آنکه موجب باطل یا گمراهی یا هر گناه دیگری نگردد.
- ۳. خالکوبی حرام نیست. بهشرط آنکه ترویج فرهنگ غیراسلامی نشود. وضو و غسل آن هم صحیح است.
- ۴. معامله مجسمه جایز است؛ مگر عنوان حرام دیگری در کار باشد.
حکم مجسمه سازی آقای سید علی حسینی سیستانی
حکم مجسمه سازی آقای سید علی حسینی سیستانی به شرح زیر است:
پرسش: خرید و فروش مجسمه حلال است یا حرام؟
پاسخ: حرام نیست ولی کراهت دارد.
پرسش: ساخت مجسمه گیاهان وگلها چه حکمی دارد؟
پاسخ: اشکال ندارد.
پرسش: آیا ساخت مجسمه دلفین با سنگ برای فروش جایز است ؟
پاسخ: به احتیاط واجب جایز نیست .
پرسش: آیا ساختن مجسمه حیوانات یا انسان حلال است؟ همچنین نظر شریفتان را در مورد ساختن مجسمه زنان به صورت برهنه یا نیمه برهنه بفرمایید ؟
پاسخ: ساختن مجسمه های جاندار ـ بنا بر احتیاط واجب ـ حرام است و اگر موجب نشر فساد و فحشاء است به فتوا حرام می باشد.
پرسش: ساخت عروسک فانتزی که شکل صورت و اعضای بدن آن با صورت و اعضای بدن انسان یا حیوان تفاوت دارد چگونه است؟ ساخت مجسمه گیاهان و گلها چه حکمی دارد ؟
پاسخ: بنابر احتیاط واجب جایز نیست. اشکال ندارد.
پرسش: نقاشی انسان یا حیوان بعنوان اثر هنری یا در کتب علمی و تابلوهای آموزشی یا نقاشی چه حکمی دارد ؟
پاسخ: اشکال ندارد .
پرسش: ساختن مجسمه کامل انسان و حیوان با امعاء و احشاء داخلی جهت استفاده آموزشی در مراکز آموزشی چه حکمی دارد ؟
پاسخ: با امکان وارد کردن اینگونه مجسّمه ها از کشورهای دیگر بنابر احتیاط واجب نباید بسازند .
پرسش: ساختن مجسمه ناقص یا کامل انسان یا حیوان بعنوان اثر هنری چه حکمی دارد ؟
پاسخ: ساختن مجسمه انسان و حیوان به احتیاط واجب حرام است هرچند ناقص باشد ولی ساختن مجسمه یک جزء بدن مانند سر یا پا اشکال ندارد .
پرسش: آیا ساختن عروسک پارچه ای جایز است؟
پاسخ: بنابر احتیاط واجب جایز نیست.
پرسش: اینجانب عروسکهائی با پارچه وپنبه درست می کنم این کار صرفا برای سرگرمی من است می خواستم حکمش را بدانم؟
پاسخ: بنابر احتیاط واجب جایز نیست ولی نگهداری آنچه درست کرده اید مانعی ندارد.
حکم مجسمه سازی آیت الله مکارم شیرازی
حکم مجسمه سازی آیت الله مکارم شیرازی به شرح زیر است:
الف) اگر براى بزرگداشت خاطره شهیدان در یکى از میادین شهر، نمادى از شهید ساخته شود، چه حکمى دارد؟
ب) آیا جایز است تندیس سربازى ساخته شود که در حال تیر اندازى به سوى دشمن است؟
ج) آیا مى توان براى نشان دادن تجاوز و دیو سیرتى استکبار (مثلا نسبت به مردم شهر حلبچه، که مظلومانه توسّط بمب شیمیایى از بین رفتند) به همان صورت با ساختن مجسّمه هایى آن را بازسازى کرد؟
د) اگر انسانى که سر به سجده برده، و خدا را پرستش مى کند ساخته شود، اشکال دارد؟
هـ) آیا ترمیم آثار باستانى مانند نقوش برجسته، یا مجسّمه هایى که از ادوار پیش باقى مانده، داراى اشکال است؟
پاسخ:ساختن مجسّمه از نظر شرع اسلام اشکال دارد; ولى امور زیر را مى توان استثنا کرد:
- نقوش برجسته که در گچکارى و کنده کارى و قلمکارى و مانند آنها دیده مى شود.
- عروسکها و آنچه جنبه بازیچه دارد.
- مجسّمه هایى که براى فریب دشمن ساخته، و در مناطقى گذاشته مى شود، و از نظر جنگى ضرورت دارد.
- مجسّمه هایى که از قطعات متعدّدى تشکیل یافته، و در طبّ براى تعلیم مسائل مختلف به کار مى رود، و در بسیارى از موارد جانشین تشریح بدن انسانها مى گردد، و براى تعلیم این مسائل لازم به نظر مى رسد.
- رباطهاى کامپیوترى که جنبه سرگرمى و تفریح ندارند; بلکه در نیازهاى زندگى بشرى از آن ها بهره گیرى مى شود.
ساختن عروسکهای تلویزیونی
سؤال: مشاهده شده که در برنامه هاى تصویرى، عروسکى شبیه انسان درست مى کنند، که در برنامه ها یا فیلمهایى که انسان واقعى در آن نقش دارد و تکلّم مى کند، به عللى آن عروسک داراى تکلّم وارد مى شود، و همراه انسانهاى واقعى نقش ایفا مى کند، و شبیه آنها تصمیم مى گیرد، و تکلّم مى نماید. ساختن چنین برنامه هایى چه حکمى دارد؟
پاسخ: مجسّمه سازى اشکال دارد; ولى اگر از قبیل عروسک و بازیچه باشد، خواه نقشى بازى کند یا نه، اشکالى ندارد.
حکم مجسمه سازی
سؤال: مجسمه سازى تمام تنه یا نیم تنه انسان یا حیوان چه حکمى دارد، نقّاشى آنها چطور؟
پاسخ: مجسمه سازى اشکال دارد و نقّاشى جایز است.
مجسمه هایی که اسباب بازی هستند
سؤال: خرید و فروش مجسمه هایى که از گچ یاموادساخته مى شود و به عنوان اسباب بازى و یا براى نگهدارى در منازل به کار مى رود، چه حکمى دارد؟ مثل انواع عروسکها و سگها و گربه ها و مرغها که از گچ یا مواد ساخته مى شود؟
پاسخ: هرگاه به صورت اسباب بازى باشد مانعى ندارد ولى بهتر آن است که از آنها براى تزیین استفاده نشود.
خرید و فروش مجسمه
سؤال: آیا حرمت نقّاشى و مجسمه سازى به دلیل برداشت شرک آمیز از آنها و جنبه بت پرستى آن است؟ در این صورت امروز که این امور ذهنیّت بت پرستى را در عموم مردم ایجاد نمى کند و به عنوان هنر شناخته شده و به کار گرفته مى شود، پرداختن به آن چه حکمى دارد؟
پاسخ: مجسمه سازى و خرید و فروش آن در هر حال اشکال دارد مگر در مواردى که جنبه اسباب بازى دارد.
نگهداری مجسمه انسان
سؤال:آیا نگهداری مجسمه ای که شکل انسان دارد در خانه گناه است؟
پاسخ:اگر به شکل تندیس کامل باشد جایز نیست.
حکم مجسمه سازی آیت الله وحید خراسانی
حکم مجسمه سازی آیت الله وحید خراسانی به شرح زیر است:
ساختن مجسمه جاندار و نقاشى آن و خرید و فروش و نگهدارى آن
مسأله ۲۰۹۷ ـ ساختن مجسّمه جاندار حرام است ، و همچنین نقاشى آن بنابر احتیاط ، و خرید و فروش و نگهدارى آن جایز است ، اگر چه احوط ترک است.
مجسمه‌سازی در فرهنگ‌های مختلف
در مقابل برخی از علما و فلاسفه اسلامی معتقدند که ساخت مجسمه در صورتی که به نیت عبادت و پرستش نباشد، اشکالی ندارد آنها بر این باورند که هنر باید مورد تقدیر قرار گیرد و مجسمه‌سازی می‌تواند به عنوان یک شکل از ابراز خلاقیت و زیبایی شناخته شود. این دیدگاه بیشتر بر جنبه‌های هنری و فرهنگی مجسمه‌سازی تأکید دارد.
در بسیاری از فرهنگ‌ها مجسمه‌سازی به عنوان یک هنر ارزشمند شناخته می‌شود به عنوان مثال در فرهنگ‌های هندی و بودایی مجسمه‌های خدایان و بوداها به عنوان نمادهای مذهبی و معنوی مورد استفاده قرار می‌گیرند در این فرهنگ‌ها مجسمه‌سازی نه تنها به عنوان یک هنر بلکه به عنوان یک عمل مذهبی نیز شناخته می‌شود.
تأثیرات اجتماعی و فرهنگی مجسمه‌سازی
مجسمه‌سازی می‌تواند تأثیرات عمیقی بر جامعه و فرهنگ داشته باشد مجسمه‌ها می‌توانند نمادهایی از هویت ملی تاریخ و فرهنگ یک کشور باشند به عنوان مثال مجسمه آزادی در ایالات متحده به عنوان نماد آزادی و دموکراسی شناخته می‌شود این نوع مجسمه‌ها می‌توانند احساسات ملی و فرهنگی را در مردم تقویت کنند.
نتیجه‌گیری
در نهایت سوال درباره‌ی حرام یا حلال بودن ساخت مجسمه به دیدگاه‌های مختلف بستگی دارد در حالی که برخی از علما بر این باورند که ساخت مجسمه حرام است دیگران به جنبه‌های هنری و فرهنگی آن تأکید می‌کنند به هر حال مجسمه‌سازی به عنوان یک هنر نقش مهمی در تاریخ بشر و فرهنگ‌های مختلف ایفا کرده است و نیاز به بررسی و تحلیل بیشتری دارد.
